Meesterfotograaf Van der Elsken gaat postuum voor verrassingen zorgen

Het is alsof Doornroosje ontwaakt. Achter een trits massieve deuren op de eerste verdieping van gebouw Las Palmas op de Kop van Zuid in Rotterdam, bij 3 graden Celsius en een relatieve luchtvochtigheid van 33 procent, heeft zij 23 jaar gewacht om te worden wakkergekust. Na al die jaren in diepe duisternis zuigt zij haar longen vol en treedt het daglicht tegemoet. Laat zich in boekvorm alom bewonderen en windt straks, op zomerfestival De Parade, alle bezoekers om haar vinger. Met haar eigen tent en een eigen show.

De geschiedenis van de reusachtige collectie kleurendia's van documentaire fotograaf Ed van der Elsken (1925-1990), 45 duizend exemplaren groot, vertoont overeenkomsten met het sprookje van Doornroosje. Drie jaar na de dood van Van der Elsken werd de collectie door zijn nabestaanden overgedragen aan de voorloper van het Nederlands Fotomuseum. Daar rustte ze in de depots waaruit ze nu tevoorschijn komt. Met dank aan restaurator Katrin Pietsch van het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam en Martijn van den Broek, hoofd collecties van het in het voormalige pakhuisgebouw Las Palmas gevestigde museum. De collectie is van een grote schoonheid. 'Tussen de 25 en 50 procent van de dia's is heel mooi', zegt Van den Broek. Behalve wonderschoon is ze ook teer, en kwetsbaar. Want 70 procent van de dia's is aangetast door schimmels, een gevolg van de tijd dat Van der Elsken zijn collectie thuis in Edam bewaarde.

Relatief jong vakgebied

In kringen van fotomusea en restauratoren wereldwijd was het belangrijk nieuws waarmee Pietsch en Van den Broek in november 2015 op de residentie van de Nederlandse ambassadeur in Parijs naar buiten traden. Na jaren van experimenteren en onderzoek heeft Pietsch eindelijk een methode gevonden waarmee het overgrote deel van de beschimmelde dia's van Van der Elsken, de fotograaf die vanaf de jaren vijftig vooral roem vergaarde met zijn zwart-witbeeldroman Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés, kan worden gereinigd en voor de eeuwigheid bewaard. De verkleuringen kunnen goeddeels tot staan worden gebracht. Daarna worden helderheid en frisheid van de oorspronkelijke kleuren digitaal teruggegeven.

En misschien wel minstens zo belangrijk: Pietsch bedacht een methode om twintig dia's tegelijk onder te dompelen in de speciale reinigende baden, met inachtneming van alle omzichtigheid waarmee het filmmateriaal moet worden behandeld. Door het gebruik van een speciaal ontworpen, flinterdun raamwerkje waarin de dia's tijdens de behandeling worden bevestigd, is het mogelijk er dagelijks wel honderd tot tweehonderd te behandelen. Zo blijven de kosten - twee ton - binnen de perken en is de restauratieperiode met twee jaar nog te overzien. 45 duizend dia's één voor één in bad doen is onbegonnen werk.

Het lijkt pionierswerk, waarnaar beheerders van fotocollecties wereldwijd reikhalzend hebben uitgekeken. Overal bevinden zich immers negatieven- en diacollecties waar de tand des tijds en de vraat der schimmels aan knagen. Pietsch blijft er bescheiden onder. 'Ach, fotorestauratie is een relatief jong vakgebied. Er wordt nog niet zo veel gerestaureerd en dan gaat het ontwikkelen van zo'n methode geleidelijk. We hebben in de loop der jaren veel geëxperimenteerd.' Ze wil haar vinding dan ook niet het ei van Columbus noemen. Neemt niet weg dat in Parijs met enthousiasme werd gereageerd.

Crowdfunding

Nu, ruim een half jaar na de onthulling van de eerste spectaculair opgeknapte dia's van Van der Elsken, is de realisatie van het alomvattende restauratieproject een stuk dichterbij gekomen. Van de benodigde twee ton is de helft al binnen, door giften van onder meer Nationale Nederlanden, het Prins Bernhard Cultuurfonds, het Wertheimerfonds (opgericht door een fotoliefhebber en -amateur), maar ook van bewonderaars als cameraman en regisseur Jan de Bont, die Van der Elsken als inspiratiebron beschouwt.

In het najaar begint de restauratie, hoewel er dus nog een ton nodig is. Behalve het schimmelvrij maken van de dia's behelst het project ook het digitaliseren van de afbeeldingen, het registreren (Van der Elsken archiveerde op een hoogstpersoonlijke wijze, die voor derden niet per se logisch is) en het museaal verpakken ter (bijna) eeuwigdurende conservering in het gekoelde depot. Om dat resterende bedrag binnen te halen neemt het Fotomuseum zijn toevlucht tot crowdfunding: fotoliefhebbers kunnen voor 5 euro één dia redden; de actie is al behoorlijk succesvol.

Op theaterfestival De Parade presenteert het museum bovendien een diashow, met audiofragmenten van Van der Elsken en toepasselijke muziek onder vierhonderd in hoog tempo geprojecteerde dia's, die hij publiceerde in zijn beroemde, eerste kleurenfotoboek Eye Love You uit 1977. 'We denken het publiek het beste te kunnen overtuigen van het belang van dit project door ze de eerste resultaten te laten zien. Veel jongeren zullen bovendien op de Parade voor het eerst kennismaken met het werk van Van der Elsken. Die zullen snel in de gaten hebben dat zijn werk nooit verloren mag gaan', zegt woordvoerder Annemarie van den Eijkel van het Fotomuseum.

Niet overgecorrigeerd

Van fotoboek Eye Love You, waarin Van der Elsken wereldwijd zoekt naar de grote thema's van het leven - liefde, seksualiteit, geboorte, dood, armoede, lijden, plezier - verschijnt deze week een nieuwe editie, met - uiteraard - gerestaureerde beelden en vanwege de internationale belangstelling een vertaling van des fotograafs karakteristieke teksten in het Engels en Frans.

'In een aantal opzichten wordt de heruitgave beter dan de eerste editie', zegt Van den Broek. 'In de eerdere hebben de pagina's soms een extreme kleurzweem, domweg door de druktechnieken van toen. Nu kunnen ze worden gedrukt op een manier waarover Van der Elsken ongetwijfeld tevreden zou zijn. We zijn bij de originelen gebleven, die hebben we gedrukt met de verbeteringen van nu. De vrolijke en soms rauwe kleurigheid van de jaren zeventig zit er nog steeds in, we hebben niet overgecorrigeerd.'

Het Nederlands Fotomuseum fungeert als schatbewaarder voor inmiddels 160 fotocollecties, met gezamenlijk rond de 5 miljoen objecten. Dat Anneke Hillhorst, de weduwe van de in 1990 aan kanker overleden fotograaf, het archief overdroeg aan het museum lag enigszins voor de hand: het liep destijds - en nog steeds - voorop in het conserveren en toegankelijk maken van de collecties en het beschikt over geklimatiseerde depots.

Behalve 100 duizend zwart-witnegatieven, worden er dus 45 duizend kleurendia's van Van der Elsken bewaard. Juist die zijn vaak aangetast door schimmel - ze vertonen verkleuringen en craquelé, het bladderen van de emulsie, optisch vergelijkbaar met wat ook op olieschilderijen vaak te zien is.

Van der Elsken woonde in een dijkhuis nabij Edam, aan het IJsselmeer, waar hij het filmmateriaal niet perfect kon bewaren. Er waren vochtproblemen en de temperatuur was niet constant; ideale omstandigheden voor schimmelvorming. De dia's hadden hiervan meer te lijden dan de zwart-witnegatieven. De raampjes waarin de afzonderlijke dia's werden bewaard, vormen minuscule kamertjes, aldus Pietsch, waarin condensvorming kon optreden, en de schimmel vrij spel had.

Slechts een klein deel van de dia's is ooit gepubliceerd. 'Een aantal kennen we uit Van der Elskens boeken en uit tijdschriften, sommige zijn ooit afgedrukt in wat obscure Japanse fotoblaadjes, maar de meeste dia's zijn onbekend', zegt Van den Broek. Zo kan het dus niet anders of de meesterlijke straatfotograaf Van der Elsken gaat postuum nog voor fotografische verrassingen zorgen, waarvan er op deze pagina's al een aantal worden getoond. Dat er zo'n diepe kloof gaapt tussen het beperkte aantal gepubliceerde dia's (vaak in glossy's als Avenue en in zijn boeken) en de overweldigende hoeveelheid die nooit in de openbaarheid zijn gebracht, is volgens Van den Broek goed te verklaren.

'Iedere fotograaf bouwt een archief op dat veel omvangrijker is dan hij kan publiceren. Meestal werkte Van der Elsken aan projecten die uitmondden in boeken of perspublicaties. Je ziet bij oudere fotografen vaak dat ze minder gaan fotograferen en meer tijd besteden aan hun archief. Maar Ed is met zijn 65 jaar jong overleden, hij is er domweg niet aan toegekomen in zijn archief te duiken.'

Het grote verschil tussen de huidige staat van de dia's en de gerestaureerde staat

De restauratie van 45 duizend kleurendia's van Ed van der Elsken is het grootste fotorestauratieproject in de Nederlandse geschiedenis. Het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam beheert het complete archief van de in 1990 gestorven fotograaf. In de afgelopen maanden heeft het museum alle beelden uit zijn eerste kleurenfotoboek Eye Love You (1977) gerestaureerd. Het resultaat is van 23/6 t/m 28/8 te zien op De Parade in het nieuwe Parademuseum. Ook wordt het fotoboek heruitgegeven (Uitgeverij Lecturis i.s.m. uitg. Bas Lubberhuizen, 39,95 euro).

undefined